Öğrenmeye ve araştırmaya devam etmek adına başlamış olduğumuz serinin ikincisinde, küçük, sakin bir yerleşim olan Birgi’nin, tarihsel süreç boyunca kendini koruyarak, bu güzelliği yansıtmasına yardımcı araç olan “planlama anlayışı”nı ele alacağız. İlk olarak kentimizin tarihini, coğrafi yapısını tanıyarak başlayalım.
İzmir ili Ödemiş ilçesine bağlı Bozdağ eteklerinde yer alan Birgi, vadi kentidir. Coğrafi yapısıyla oldukça farklı bir izlenim veren kentin tarihi, Frigler dönemine kadar uzanarak, Lidya, Pers, Hellen, Roma, Bizans, Aydınoğlu ve Osmanlı dönemlerinde varlığını sürdürmüştür. Birgi’nin tarihsel süreçteki yerleşim isimlerine baktığımızda ise; Roma döneminde Dioshieron adı ile tanımlanırken, Bizans döneminde Pyrgion veya Pyrgi, 14.yy’da Aydınoğluları Beyliği’nin merkez kenti ilan edilerek Birgi adıyla anılmaya başlamıştır.
KISACASI!
- Çok Parçalı Kent(Bizans Dönemi) Ve Kale-kent Modeli
- Aydınoğlu şehri(Aydınoğlu Birliği’ne başkentlik yapması)
- Ödemiş gelişmeye başlaması, 1920’li yıllarda Birgi’yi olumsuz etkilemiştir.
- Arazinin engebeli olmasından dolayı, dağınık bir yerleşime sahiptir.
- Birgi deresi, şehri ikiye bölen doğal bir yapıdır.
- Engebeli ve sarp arazisi, ticaret yollarının üzerinde bulunmayışı, Birgi’nin sosyo-ekonomik yönden gelişmesini engellemiştir.
PLANLAMA VE KORUMA SÜRECİ
1929-1944 yılları
1. Dünya Savaşını takiben başlayan işgal yıllarında, Birgi, 1920’de Yunan kuvvetleri tarafından işgal edilmiş, Kuvayı Milliye kuvvetleri ve yerel halkın karşı duruşu sonucunda 1922’de işgal son bulmuş, ancak yerleşim bölgeden çekilen işgal kuvvetleri tarafından ateşe verilmiş ve çok sayıda yapı yanarak yok olmuştur. Birgi’nin tarihi dokusunun büyük bölümünün yok olmasına neden olan bu yangın sonucunda yerleşimi doğu-batı doğrultusunda ikiye bölen derenin doğusundaki bütün mahalleler yok olmuştur. İşgal, yangın ve yangın sonrası yaşanan göç nedeniyle 1935 yılında yerleşim nüfusu 2430’a düştüğü görülmüştür.
Birgi İmar Planı (1/2.000)(1947):
Geleneksel yapı parsellenmesi; Sokağa cephe veren arka avlulu yapılar, Sokağa cephe veren yan avlulu yapılar, Sokağa cephe veren arka ve yan avlulu yapılar şeklinde oluşturulması kararı alınmıştır. Topoğrafyaya göre organik olarak şekillenen dar sokaklar; yapılar ve avlu sokak avlu bina duvarlarıyla tanımlanarak doğa koşullarına karşı korunaklı hale getirilmiştir. Cephe özelliklerindeki farklılıklara göre Birgi’de 4 farklı konut tipi belirlenmiştir. “Geleneksel Batı Anadolu Osmanlı Konut Tipine” örnek teşkil eden evler Tip 1-2-3 ve 4 olarak sınıflandırılmıştır.
1974 tarih ve 7658 sayılı kararı ile 136 adet sivil mimarlık eserini ve 25 adet anıtsal-kamu yapısını tespit ve tescil işlemlerine konu edip yerleşmenin bütününe ait sit kararı almıştır. 1977 tarih ve A–352 sayılı kararı ile “arkeolojik, doğal ve kentsel sit alanları” olmak üzere “karmaşık sit alanı” olarak tescillenmiştir. 1988 yılında kentsel sit alanı daraltılmış, zaman içerisinde yıkılan ya da özgünlüğünü kaybeden 49 adet sivil mimarlık eseri ile 8 adet anıtsal-kamusal yapı tescilden düşürülmüştür.
1/2000 Birgi Revize İmar Planı Açıklama Notlarında:(1981)
İmam Birgivi Türbesinin ulaşılabilirlik sorunu olması nedeniyle, şehir merkezi ile türbeyi birbirine bağlayan bir yol açılması gereğinden bahsedilmektedir. Ancak açılacak bu yol Camii-Kebir Mahallesindeki bazı tarihi konutların yıkılmasına neden olacaktır. Şehir merkezi ile uzak mahalleleri birbirine bağlayan yeni bir yol açılması önerilmiştir. 1981 yılında onanarak yürürlüğe giren İmar Planının 1947 tarihli plana getirdiği en önemli katkı şehrin gelişmesi göz önünde bulundurularak kent merkezini gelişme alanına bağlayan yolun uzatılmasıdır.
Birgi Koruma Amaçlı İmar Planı(1991):
Bu planlarda kentsel sit alanının genişletilmesi, yerleşme alanı dışında yer alan Taşpazar mahallesinin kentsel sit alanı, Asartepe olarak bilinen höyük alanın ise arkeolojik sit alanı olarak tescil edilmesi önerilmiştir.
Birgi Koruma Amaçlı Revize Planı(2010):
Birgi kent merkezinin kuzeyi ve batısı 1.derece doğal sit alanı ile çevrelenmiştir. Kent merkezinin doğusu “doğal yapının korunması ve geliştirilmesi yanında kamu yararı göz önüne alınarak kullanıma açılabilecek alan” olarak tanımlanan 2.derece doğal sit alanı olarak belirlenmiştir.Yeni yerleşime açılan kentsel gelişim alanı dışında kalan tüm kent dokusu “mimari, mahalli, tarihsel, estetik ve sanat özelliği bulunan ve bir arada bulunmaları sebebiyle teker teker taşıdıkları kıymetten daha fazla kıymeti olan kültürel ve tabii çevre elemanlarının (yapılar, bahçeler, bitki örtüleri, yerleşim dokuları, duvarlar) birlikte bulundukları alan” olarak tanımlanan kentsel sit alanı olarak tescillenmiştir. “Plan Araştırma Raporu” incelendiğinde ise; iki tür analizin yapılmış olduğu görülecektir. Bu analizlerden birincisi kentsel sit alanının geleneksel mimari dokusu hakkındadır. İkinci analiz ise yerleşimin bütününe ait olup, sosyo-ekonomik durumu belirler.
Aydınoğulları Beyliği’nin başkenti olduğu 1308 yılından bu yana mimari dokusunun bozulmamış olması sebebiyle “Türk mimarisinin vitrini” olarak değerlendirilen Birgi, özellikle dönem filmleri ve dizileri için doğal plato haline gelmiştir. Başlıca; İslamoğlu, 1966; Tatar Ramazan, 2013; Unutursam Fısılda, 2014; Yeşil Deniz, 2015; Görevimiz Tatil, 2017 filmleri, öte yandan anıtsal mimarisi ile önemli bir belgesele Çakırağa Konağı, 1970 konu olmuştur.
Yolumuzun bir belgesel ile kesiştiği Birgi, eşsiz güzelliğiyle hakkında araştırma yapmak için çağırıyordu. Planlama açısından ele alınması gereken bir kent olduğunu farkettiğimde sizlerle paylaştım. 1940’lı yıllarla beraber başlayan planlama anlayışı, kentin günümüze kadar korunmasında ne kadar önemli olduğunu gösteriyor. Doğal afetlerden zarar görmüş olması ve Ödemiş ilçesinin gelişmesiyle kendi içine kapansa da aslında kent için çok güzel yarar da olmuş bir açıdan. “Koruma”. Mimari dokusundan film mekanı olarak kullanılmasına kadar kattığı o his, iyi ki de korunabilmiş diyor.
Büşra ERTAŞ
(Gamze Sarı’ya katkılarından dolayı teşekkür ederim. )
KAYNAKLAR
K.Ocaklı., (1998),”Birgi Kent ve Mimari Doku Üzerine Bir İnceleme” yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
D. Gülhan., (2016), “Sürdürülebilir Kent ve Kentsel Kimlik Örnekler: Birgi ve Bergama” doktora tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara.
URL-1: https://www.izmirhareketliturlar.com/tur/tire-odemis-birgi-golcuk-turu/ Erişim: 17.10.2020
EXPLOREDRAFT 