taş evler | EXPLOREDRAFT

Öğrenmeye ve araştırmaya devam etmek adına başlamış olduğumuz serinin beşincisinde Mardin Midyat kent dokusunu ve geleneksel taş evlerini inceleyeceğiz. Midyat’ın içinde bulunduğu, birçok kültüre ev sahipliği yapan Mardin ile başlayalım.

Mardin

Türkiye’de büyükşehir statüsüne giren bir il olan Mardin, 2019 verilerine göre 838,778 kişilik nüfusuyla en kalabalık yirmi altıncı şehirdir. Güneydoğu Anadolu Bölgesinde olup Suriye ile sınırı bulunur. Diğer komşu illeri ise Diyarbakır, Batman, Siirt, Şırnak ve hakkında bir yazımızın da bulunduğu Şanlıurfa’dır.

İpek yolu üzerinde olması ve birçok dini inanışa ev sahipliği yapması nedeniyle, koruma altına alınmış cami, kilise, manastır gibi tarihi yapılar bulunur. Asur, Hitit, Urartu’dan sonra 640 yılında bölgeye Arap nüfusu yerleşimi başlar. Artuklular, Anadolu Selçukluları gibi beyliklere ve Osmanlı Devleti’ne ev sahipliği yaptığı sırada Mardin ve çevresinde Türkmen iskanı oluşur. 1918 Mondros Mütarekesi sonrasında Mardin halkı rahat bir nefes alır. 2012 yılında artan nüfusuyla birlikte büyükşehir olarak kabul edilir.

İklim ve Nüfus

İl genelinde karasal iklim özellikleri görülen Mardin’de sıcaklık, en yüksek 42,5°C ve en düşük -14.0°C olarak ölçülmüştür. Yaz aylarında çöl ikliminin etkisi altında kalmaktadır.

Nüfusuna baktığımızda, 1960’lı yıllarda şehre göç başlamış ve kır nüfusu oran olarak azalmaya başlamıştır. 1990 yılında dört ilçenin komşu illere bağlanmasıyla nüfus %14,4 oranında azalmıştır. 2000 nüfus sayımında ilk defa kır nüfusu, kent nüfusunun gerisinde kalmıştır. Ekonomik ve güvenlik kaygıları nedeniyle köylerden şehre göç yapılmıştır. Yıllara göre il ve ilçelerin nüfus değişimini tablodan inceleyebilirsiniz.

Ekonomi

Mardin ekonomisi, tarım ve hayvancılığa dayanır. Suriye sınırındaki topraklar elverişli olsa da mayınlı topraklar olması nedeniyle kullanılamamaktadır. Kızıltepe tarımın yaygın olduğu ilçelerdendir. Mardin’de henüz tamamlanmayan Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP) nedeniyle tarım ürünlerine dayalı sanayi gelişmemiştir.

Midyat Kent Dokusu ve Geleneksel Taş Evleri

MÖ 9. yüzyıl Asur tabletlerinde Matiate olarak tanımlanan Midyat, Mardin’in ilçelerinden biridir. İnsanları ilk olarak mağaralarda yaşayan Midyat, tarih boyunca birçok kere kuşatılıp talan edilmiştir. I. Dünya Savaşı’nda verilen kayıpların ardından, 1930 yılından sonra kasaba yeniden canlanmıştır. Kiliseler, evler ve bazı mekanlar onarılmıştır.

Midyat ilçesi, Estel ve Midyat (Eski Midyat) olarak iki bölümden oluşmaktadır. Bugün ilçe, Estel’e doğru gelişmektedir. Eski Midyat’taki tarihi dokunun günümüze kadar korunmasında, ilçenin Estel’e doğru gelişmesinin katkısı büyüktür.

Nüfus

İlçe bağlısı olarak merkez hariç olmak üzere ilçe merkezine bağlı 6 belde, 50 köy ve 7 mahalleden oluşmaktadır. Tarihi kent merkezindeki yollar, caddeler ve sokaklar topografyaya göre biçimlenmiş olup, organik bir kent dokusu oluşturmaktadır. Geleneksel kent dokusu, yoğun ve sıkışık bir görünümdedir. Kent bütünü önceden planlanmamış, ihtiyaç duyuldukça yeni evler ve yapılar eklenmiştir.

Tarihi Yerler

Midyat ilçesi, bünyesinde barındırdığı farklı inançlara ait ibadet mekanları (manastır, kilise, cami) ile han, arasta ve birçok geleneksel evden oluşan tarihi dokuya sahiptir. Kentin ticaret hayatının gerçekleştiği alanda hanlar ve dükkanlar yer almaktadır. Ancak geçmişte kentin ticari faaliyetlerinin gerçekleştiği geleneksel çarşı dokusu bugün tamamen boş durumdadır. Eski Midyat bölgesinde, Gelüşkeler Hanı restore edilmektedir. Hayvan Hanı ise kırsal kesimden göç edip buraya yerleşenler tarafından konut olarak kullanılmaktadır.

Geleneksel Midyat Evleri

İlçenin imar durumuyla ilgili yalnızca, “6360 Sayılı Büyükşehir Kanunu ile belediye belde ve köylerin yeni imar planlarının olmaması yada yanlış olması nedeni ile yeni imar planı oluşturulması veya revizyon hazırlıkları yapılması” kararıyla 2010 ve 2013 yıllarında imar planları yapıldığı ancak henüz bir koruma planı oluşturulmadığı bilgisine ulaşabilmekteyiz.

Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde konut mimarisini en iyi yansıtan yerlerin başında Diyarbakır, Urfa ve Mardin gelmektedir. Bu bölgedeki geleneksel evler, coğrafi farklılıklar dışında, aile yapısı, dini yapı, ekonomik yapı ve kültürel etkileşimle oluşur. Dışa kapalı, içe dönük avlulu plan düzeni, yığma yapım tekniği, taş malzeme, düz dam ortak mimari özelliklerdir.

Kentin topografik yapısı nedeniyle yapılar, eğimli arazide tek yöne doğru (güney) yönelmek zorundadır. Bu nedenle de yatayda yayılmak yerine düşeyde yükselerek eklemlenirler. Belli mekanların tekrar edilmesiyle evin büyütüldüğü görülmektedir. Geleneksel evler mevcut mağaraların üstüne yapılmıştır. Midyat geleneksel kent dokusu, yoğun ve sıkışık bir görünümdedir. Evler bitişik nizamlı ve avluludur.

Plan Düzeni

Evler, Midyat yaşama biçiminin belirgin özelliklerini yansıtmaktadır. Boyutları ve plan düzeni geniş aileyi barındıracak, kadınların ev içi uğraşlarını karşılayacak niteliktedir. Zemin katta servis birimleri, ıslak hacimler, revak ile yaşama birimleri yer alır. Yemek yapma, çamaşır ve bulaşık yıkama gibi günlük işlerin yapıldığı yerdir. Esas yaşama bölümü olan üst katta ise oda, aralık, eyvan, teras gibi çok amaçlı birimler ile tuvalet yer alır.

Evin ana kanadı olan kuzey kanatta gösterişli ve büyük odalar yer alır. Eyvanın veya aralığın bir yanında, iki yanında ve arkasında oda bulunur. Önünde mutlaka bir teras vardır. Terasın altında kemerli bir geçit (revak) bulunur. Üst kata kesme taştan yapılan bir merdiven ile çıkılır. Komşu evlere birbirinin damlarından geçilerek gidilebilir. Teras ve dam, mevsimlik yiyeceklerin kurutulduğu, geceleri yatılan ve yaz aylarında yoğun olarak kullanılan açık mekanlardır. Midyat evlerindeki eyvanlar, iki kapalı mekan (oda) arasında bir yarı açık mekan ilkesine uygun olarak yer alan bir geçiş mekanıdır. Revak, evlerin zemin katında yer alır . Üç tarafı ve üstü kapalı, önü bir veya birden fazla sütun ile iki veya daha fazla açıklığa bölünmüş, kemerli geçitlerdir. Ahır, depo veya kilere geçişi sağlar.

Kiler, ev halkının kışlık yiyeceklerini, yakacaklarını ve eski eşyalarını sakladıkları mekandır. Yazın en sıcak günlerinde bile yiyeceklerin uzun süre bozulmadan kalmasını sağlayan bir serinliğe sahiptir. Bazı evlerde birkaç bölüme ayrılmıştır. Bu bölümler arasında kemerli geçitler bulunmaktadır.

Yapım Tekniği ve Malzeme

Geleneksel Midyat evlerinin tamamı Süryani taş ustaları tarafından yapılmıştır. Evlerin yapımında en çok kullanılan malzeme taş, ahşap, metal ve alçıdır. Midyat ve yakın çevresinde sarı kalker taşının (katori) üretimi yapılmaktadır.

Duvar genişlikleri genellikle 70-115 cm arasında değişmektedir. Duvarın her iki tarafında da niş veya yüklük bulunması durumunda duvar genişliği fazla tutulmuştur. Kolay işlenen kalker taşı nedeniyle, üst örtü tonozdur. Çeşitli tonoz türleri (beşik tonoz, çapraz tonoz ve aynalı tonoz) kullanılmıştır. Evin çatısı mutlaka düz damdır. Tonozların ana malzemesi moloz taş ve harçtır.

Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin benzer birçok özelliklerini taşıyan Midyat evleri, coğrafi koşulların etkisiyle güneye yönelen yerleşimiyle fark yaratır. Yapıların tek yöne bakabilmesi, yatayda yayılma yerine düşeyde yükselme olanağı sunması nedeniyle damlar, terasların oldukça yaygın olduğu bu evlerin dağılımı kendine has geleneksel yapı tipini ortaya çıkarır. Kent dokusu olarak, baştan planlama yapılmadığından dolayı yapı yerleşimi ve yolları organiktir. Göç nedeniyle boşalan yapılara, bu kültürü bilmeyen insanlar gelip yerleşmektedir. Oluşan tahribatlara veya yenilemelere karşı Mardin genelinde de, Midyat özelinde de imar ve koruma kararlarının geliştirilmesi halinde tarihi öneme sahip bu kentin ileriye taşınabileceğini ve turizm açısından da hak ettiği ilgiyi göreceğini düşünüyorum.

Mardin ve Midyat’a ait videolar için: